خاندان بحرالعلوم
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| وجه نام‌گذاری | نام سرسله بحرالعلوم بود |
| نسب | سادات حسنی |
| صدر خاندان | سید محمدمهدی بحرالعلوم |
| عصر | قرن ۱۲ تا ۱۴ قمری |
| مذهب | شیعه |
| مکان استقرار | کربلا، نجف |
| شخصیت‌ها | |
| مراجع تقلید | محمدمهدی بحرالعلوم، محمّدرضا بحرالعلوم، سید محمد بحرالعلوم |
خاندان بحرالعلوم از سادات حسنی و عالمان شیعه امامی قرن دوازدهم تا چهاردهم قمری در ایران و عراق که این خاندانِ مشهور به علم و ادب، به سید محمدمهدی طباطبائی بروجردی، معروف به سید بحرالعلوم، می‌رسد. این خانواده، در اواخر قرن یازدهم قمری از بروجرد به عراق رفتند و در کربلا و نجف ساکن شدند.
علت شهرت به بحرالعلوم و طباطبایی
افراد این خاندان از آن‌رو به بحرالعلوم شهرت یافته‌اند که سرسلسله آن سیّد محمّدمهدی طباطبایی چنین عنوانی داشته است. اینکه آل بحرالعلوم به طباطبایی نیز مشهور است، بدین جهت است که از ابراهیم طباطبا فرزند اسماعیل دیباج نسب می‌برد، او نخستین شخص از این خاندان است که ملقب به این عنوان شده است.
محل اقامت
نیاکان آل بحرالعلوم، نخست در سرزمین حجاز و عراق و بعضی از شهرهای عربی دیگر می‌زیستند و بر اثر ستم حاکمان اموی و عباسی بر سادات و شیعیان، در حال کوچ دایمی بودند. از این‌رو در نیمه قرن سوم قمری به ایران که در آن سادات از امنیت بیشتری برخوردار بودند، پناه آوردند و نخست در اصفهان و پس از آن در بروجرد ماندگار شدند. در اوایل قرن ۱۲ق/۱۸م، بسیاری از اینان به قصد تحصیل علوم دینی یا زیارت به عراق رفته و در عتبات به‌ویژه نجف و کربلا اقامت گزیدند و دیگر بازنگشتند.
خاستگاه آل بحرالعلوم
خاستگاه این خانواده، ابتدا بروجرد بود، در اواخر قرن یازدهم قمری به عراق رفتند و در کربلا و نجف ساکن شدند. در دو قرن گذشته، دانشمندان بسیاری از این خاندان برخاسته‌اند که برخی از آنان به مقامات سیاسی و اجتماعی نیز دست یافته اند.
عالمان سرشناس آل بحرالعلوم
سید محمدمهدی بن سید مرتضی طباطبایی نجفی بحرالعلوم(۱۱۵۵-۱۲۱۲ق/۱۷۴۲-۱۷۹۷م)، فقیه، محدث، حکیم، ادیب و سرسلسله آل بحرالعلوم و رئیس حوزه علمیه نجف و مرجع شیعیان در روزگار خود بود.
وی با مرگ استادش وحید بهبهانی، بر مرجعیت و زعامت عراق و حوزه علمیه نجف دست یافت. از ابتکارات او تقسیم کار میان عالمان و فقیهان برجسته، به منظور اداره حوزه و پاسخگویی سریع‌تر به مراجعات مردم بود.
- سید محمّدرضا بحرالعلوم
سید محمدرضا بحرالعلوم(۱۱۸۹-۱۲۵۳ق/۱۷۷۵-۱۸۳۷م)، فرزند سیّد محمّدمهدی، فقیه، اصولی، محدث، و رجالی و تنها پسر بازمانده از پدرش است. او در نجف به دنیا آمد. وی تحصیلات علمی خود را در زادگاهش، نجف، نزد پدر و فقیهان برجسته‌ای از جمله شیخ جعفر کاشف الغطا(متوفی ۱۲۲۸ق)، شیخ محمدسعید دینوری، سید محمدقصیر خراسانی (متوفی ۱۲۵۵ق) به پایان برد و از استادان خود اجازه روایت گرفت. او پس از پدر زعامت حوزه نجف و مرجعیت دینی را به عهده گرفت. سید محمدرضا کسی است که با نقل داستانی از پدرش، عبدالحسین تهرانی معروف به شیخ العراقین را از محل قبر پنهان شده مختار مطلع کرد و شیخ العراقین که در آن دوره نظارت بر کار بازسازی عتبات عالیات را بر عهده داشت، پس از گفته های سید محمدرضا بحرالعلوم، قبر مختار را پیدا کرده و دستور ساخت مرقدی بر قبر وی را صادر کرد.
- سید حسین فرزند سید محمّدرضا
سید حسین بحرالعلوم(۱۲۲۱-۱۳۰۶ق/۱۸۰۶-۱۸۸۹م)، در نجف زاده شد و در همان شهر پرورش یافت و مراحل علمی را پیمود. فقه و اصول و کلام را نزد بزرگانی چون شریف العلمای مازندرانی، شیخ حسن کاشف الغطا و شیخ محمدحسن نجفی معروف به صاحب جواهر الکلام آموخت.
بیشترین شهرت سیدحسین در شعر و ادب است، تا آن‌جا که او را در این فن همتای سیدرضی(د ۴۰۴ق/۱۰۱۳م) دانسته‌اند.
- سید محمدتقی فرزند سید محمدرضا
سید محمدتقی بحرالعلوم(۱۲۱۹-۱۲۸۹ق/۱۸۰۴-۱۸۷۲م)، از فقیهان بنام آل بحرالعلوم بود. در نجف پا به جهان نهاد. نزد پدر مقدمات علوم را فرا گرفت و پس از آن فقه و اصول را نزد عالمان روزگارش مانند شیخ محمدحسن (مؤلف جواهر) طی کرد، اما پس از آن به کشاورزی پرداخت. وی پس از مرگ پدر به رهبری دینی و اجتماعی عراق دست یافت.
- سید علی فرزند سید محمّدرضا
سیدعلی بحرالعلوم(۱۲۲۴-۱۲۹۸ق/۱۸۰۹-۱۸۸۱م)، از عالمان و فقیهان و ادیبان بزرگ آل بحرالعلوم به تیزهوشی مشهور بود. در نجف زاده شد، در همان شهر دانش فرا گرفت و زندگی را به پای ان بُرد.
سطوح و خارج اصول را نزد ملا مقصودعلی کاظمی و فقه را نزد شیخ محمدحسن نجفی نویسنده جواهر و شیخ علی فرزند شیخ جعفر کاشف الغطاء(د ۱۲۵۳ق/۱۸۳۷م) آموخت.
او آثاری در فقه و اصول پدید آورده است که مهمترین آن البرهان القاطع در شرح مختصر النافع است.
- سید ابراهیم فرزند سیدحسین
سید ابراهیم بحرالعلوم(۱۲۴۸ـ۱۳۱۹)، ادیب و شاعر نامی آل بحرالعلوم بود. فقه و اصول و کلام و ادب و شعر را از پدرش آموخت، در بیست سالگی به ادبیات و شعر روی آورد و از شاعران پرآوازه عراق شد.
شاعران نامداری چون شیخ علی اشرفی، شیخ محمّدرضا شبیبی، شیخ عبدالمحسن کاظمی، شیخ محمّد سماوی و شیخ عبدالحسین خیاط نزد او تربیت شده یا از محضر او بهره برده اند.
- سیّد محمّد فرزند سید محمدتقی
سید محمد بحرالعلوم(۱۲۶۱-۱۳۲۶ق/۱۸۴۵-۱۹۰۸م)، در نجف زاده شد. فقه را نزد عمویش سیدعلی، شیخ راضی و سید حسین کوه کمره‌ای و اصول را نزد میرزا عبدالرحیم نهاوندی و فلسفه را نزد حکیم الهی میرزا محمدباقر نجفی(د ۱۲۹۰ق/۱۸۷۳م) آموخت. پس از درگذشت عمویش سیدعلی، در سطوح عالی به تدریس پرداخت و سرانجام ریاست حوزه نجف را به دست گرفت و مرجع تقلید مردم گردید.
وی کتابخانه بزرگی بنیاد نهاد که به گفته محسن امین، از نظر کتب فقهی و اصولی و روایی، جامع‌ترین کتابخانه در عراق بود. اثر مشهور او کتاب فقهی بُلغِة الفقیه است. که شامل ۱۶ رساله فقهی است.
- سید جعفر فرزند سید محمدباقر
سید جعفر بحرالعلوم(۱۲۸۱-۱۳۷۷ق/۱۸۶۴-۱۹۵۷م)، در نجف پا به جهان گذاشت و در کودکی پدرش را از دست داد و تحت سرپرستی جدش سیدعلی درآمد. مقدمات علوم را فراگرفت پس از آن سطوح عالی فقه و اصول را نزد سیدکاظم یزدی، سیدمحمد بحرالعلوم و آخوند خراسانی خواند و از آنان اجازه روایت یافت.
وی در تاریخ، رجال و درایه چیره دست یود. تقریرات یزدی و خراسانی در مباحث فقهی و اصولی از او باقی‌مانده است.
- سید حسن فرزند سید ابراهیم
سید حسن بحرالعلوم(۱۲۸۲-۱۳۵۵ق/۱۸۶۵-۱۹۳۶م)، عالمی ادیب و شاعر بود. در نجف زاده شد و ادبیات و دیگر مقدمات علوم را نزد پدر آموخت، فقه و اصول را نزد سید محمدکاظم یزدی (۱۲۴۷-۱۳۳۷ق/۱۸۳۱-۱۹۱۹م)، شیخ الشریعه اصفهانی و شیخ عبدالله مازندرانی(۱۲۵۹-۱۳۰۳۰ق/۱۸۴۳-۱۹۱۲م) فرا گرفت.
بیشترین شهرت او در شعر، ادب و تاریخ است. گفته‌اند که از وی دیوان کوچکی به جا مانده است. او در نجف درگذشت.
- سیدمحمّدمهدی فرزند سیدحسن
سید محمدمهدی بن سید حسین بحرالعلوم(۱۲۸۳-۱۳۵۱ق/۱۸۶۶-۱۹۳۲م)، در کربلا زاده شد و علوم اسلامی و ادبیات را فرا گرفت. در انقلاب ۱۹۲۰م عراق شرکت جست. در کابینه عبدالرحمان نقیب وزیر فرهنگ شد. پس از آن تا آخر عمر در کربلا زیست و در همین شهر درگذشت. او از پیشوایان دین و سیاست و دارای نفوذ کلمه بسیاربود.
- سید مهدی فرزند سید محسن
سید مهدی بحرالعلوم(۱۳۰۲-۱۳۳۵ق/۱۸۸۵-۱۹۱۷م)، از عالمان بنام آل بحرالعلوم بود. در نجف پا به جهان جهان نهاد. مقدمات علوم را نزد استادان مربوط خواند و سطوح عالی فقه و اصول را در حوزه درس سیدمحمد بحرالعلوم، شیخ عبدالهادی همدانی و آخوند ملاکاظم خراسانی (د ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م)آموخت.
او از عالمان پرکار و اهل نقد و نظر و تألیف بود. شاگردان بسیاری در حوزه درس او تربیت یافتند و را عالمان زمان خود شدند. از آثار او حاشیه بر معالم الاصول و منظومه‌ای در اصول است. وی در نجف درگذشت.
- سید محمدعلی فرزند سیدعلی نقی
سید محمدعلی بحرالعلوم(۱۲۸۷ـ۱۳۵۵)، از مشاهیر روحانیون خاندان بحرالعلوم بود در نجف تولد یافت و نزد پدر و دیگر عالمان، ادبیات و دیگر علوم را فرا گرفت.
وی در مبارزه های سیاسی مردم عراق با استعمار انگلیس و سپس در انقلاب ۱۹۲۰ عراق شرکت و رهبری داشت، از این رو دستگیر و به اعدام محکوم شد که ظاهراً از ترس شورش مردم، حکم اجرا نشد. بعدها رهبران جنبش و علمای عراق او را به عضویت مجلس سنا(مجلس اعیان) برگزیدند.
- سیدعلی فرزند هادی
سید علی بحرالعلوم(۱۳۱۴-۱۳۸۰ق/۱۸۹۶-۱۹۶۰م)، در نجف پا به جهان گذاشت. پس از فراگیری مقدمات علوم ادبی، منطق و سطوح عالی فقه و اصول را نزد نائینی و سید ابوالحسن اصفهانی خواند.
وی پس از درگذشت عمویش سیدمحمدعلی بحرالعلوم به امور اجتماعی پرداخت و به ریاست دینی دست یافت. در جنگ جهانی اول (۱۹۱۴-۱۹۱۸م) و در نبردهای ملی سال‌های پس از آن، در کنار عالمانی چون حُبّوبی، شیخ الشریعه، سید محمدعلی بحرالعلوم و میرزای شیرازی به پیکار با استعمار انگلیس پرداخت. او از اندیشمندان بزرگ و صاحب نظر و مؤثر در پیشرفت‌های علمی حوزه نجف به شمار می‌آمد. در بغداد درگذشت و در نجف به خاک سپرده شد.
- سید محمّدتقی فرزند سیدحسن
سید محمدتقی بحرالعلوم(۱۳۱۸ـ۱۳۹۶)، فقیه و اصولی بود. از درس استادان برجسته حوزه علمیه نجف، چون میرزا محمّدحسین نائینی، آقا ضیا عراقی، محمد حسین غروی اصفهانی، و سید ابوالحسن اصفهانی استفاده برد و شاگردان بسیاری تربیت کرد.
از تألیفات او کتاب‌های حاشیه بر مکاسب شیخ انصاری، واقعه طف، حاشیه بر بلغة الفیه را می‌توان نام برد.
- سید محمّدصادق فرزند سیدحسن
سید محمّدصادق بحرالعلوم فرزند سیدحسن (۱۳۱۵ـ۱۳۹۹)، ادیب، شاعر، محقق و کتابشناس معروف شیعی بود.
تحصیلات خود را نزد میرزای نائینی، میرزا ابوالحسن مشکینی، سید ابوالحسن اصفهانی فراگرفت و در تف سیر شاگرد بلاغی و در علم درایه و حدیث شاگرد ابوتراب خوانساری بود.
پانویس
منابع
- امین، محسن، اعیان الشیعة، بیروت، ۱۴۰۳ق.
- بحرالعلوم، محمد مهدی، رجال السید بحرالعلوم: المعروف بالفوائد الرجالیة، چاپ محمد صادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران، ۱۳۶۳ش.
- خوانساری، محمدباقر، روضات‌الجنات، تهران،۱۳۹۰ق.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: